حوزه علمیه همدانشهر همدان پس از جنگ نهاوند در سال ۲۳ هجری به جهان اسلام ملحق گردید و از آن پس تفکر شیعی در آن رواج یافت. و در اندک مدتی بزرگان علم و فضل از خواص صحابه و وکلای ناحیه، همدان را به یکی از مراکز ثقل جهان تشیع تبدیل کردند. یکی از ارکان ضروری برای تبدیل به مرکز ثقل شیعه شدن همدان، حوزه علمیه می‌باشد. تاسیس حوزه در همدان از قرن دوم با ورود امامزادگان اتفاق افتاد و از قرن ششم تا نهم با وجود علمای آن دوران رو به گسترش گذاشت و از قرن دهم تا قرن معاصر رو به شکوفایی آورد. ۱ - دوره پیدایشاولین دوره از حوزه علمیه همدان به وکلای امامان شیعه و مهاجران علوی تعلق دارد که از حجاز و عراق به آن شهر هجرت نموده و در همان‌جا از دنیا رفته و یا به شهادت رسیده‌اند. این دوره از قرن دوم تا قرن پنجم هجری تداوم یافته است. مؤلف «منتقلة الطالبیه» شماری از اولاد امام حسن (علیه‌السّلام) و امام کاظم (علیه‌السّلام) را که به این شهر مهاجرت کرده‌اند، نقل می‌کند. [۱]
عطائی، محمدرضا، مهاجران آل ابوطالب، ص۴۲۷ـ۴۳۰.
سیدعبدالرزاق کمّونه حسینی، فرزندانی از خاندان امام حسن (علیه‌السّلام) و امام صادق (علیه‌السّلام) را ذکر کرده است. ۱.۱ - اهمیتآنچه که بر اهمیت این دوره از حوزه علمیه همدان می‌افزاید و سابقه تشیع در آن شهر را بیان می‌کند، حضور اصحاب ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) در این دیار است. هفت تن از وکلای ناحیه‌ای امامان معصوم، در همدان می‌زیستند و برخی از آنها، همزمان با دیگران به امر وکالت می‌پرداختند، لیکن یکی از آنها بر دیگران تقدم داشت. حضور وکلای امامان شیعه در این شهر، حوزه علمیه همدان را از نیمه دوم قرن دوم هجری به یکی از پرتحرک‌ترین حوزه‌ها و مراکز علمی فرهنگی تبدیل کرد. فرهنگ علوی در آن سامان بالیدن گرفت و تشیع، مذهب مردم آن دیار گردید. چنانکه در زمان حکومت شیعه آل‌بویه (دیلمیان) (۳۲۲ـ۴۴۷ق) همدان به سبب بافت فرهنگی متناسب با حکومت شیعه یکی از مراکز مهم آل‌بویه شناخته شد. ۱.۲ - حوزه فقهی همدانحوزه فقهی همدان در قرن دوم و سوم با حضور وکلای ناحیه رونق خاصی داشت که متاسفانه در قرن چهارم به حال رکود رسید لیکن در قرن پنجم همزمان با رونق حوزه فلسفه اسلامی، حوزه فقهی نیز دایر شد ولی حوزه فلسفی آن، نسبت به فقه در اوج قرار دارد. شیخ آقابزرگ تهرانی در قرن پنجم از دو تن عالم شیعه به نام‌های «ابوجعفر محمد بن حسن بن حسن همدانی» و «عبدالجبار بن احمد بن ابی المطیع خلیل بن عبدالله» نام می‌برد که ابوجعفر محمد علوم دینی را در گرگان از ابی‌عبدالله حسین بن حسن بن زید حسینی قصبی جرجانی فراگرفته [۲]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة، «النابس فی القرن الخامس»، ج۲، ص۱۶۳.
و عبدالجبار در علوم عقلی و نقلی تبحر داشته و به قضاوت نیز می‌پرداخته و تالیفاتی از خود برجای نهاده است۲ - دوره رونقاین دوره از قرن ششم تا نهم را شامل می‌شود و با اینکه در قرن ششم به تاسیس مدارسی همت گمارده شده در قرن نهم با کم رونقی حوزه روبه‌رو هستیم. دانشمندان این دوره بیشتر به قرآن، حدیث و عرفان پرداخته‌اند. ۲.۱ - علمای دورهدر قرن ششم به هشت عالم برجسته در حوزه علمیه همدان برمی‌خوریم که عبارتند از: ۱ـ احمد بن محمد بن احمد بن محمد بن عبدالکریم ۲ـ حسن بن احمد بن حسن ۳ـ حسن بن علی مرعشی همدانی ۴ـ عبدالله بن محمد ۵ـ محمد بن احمد بن محمد وزیری ۶ـ محمد بن حمزة بن اسماعیل بن حسین ۷ـ محمد بن سلیمان بن محمد خیام ۸ـ یعقوب بن محمد بن داود ۹ـ «عبدالله بن محمد بن علی بن حسن» مشهور به «عین القضاة همدانی» از دانشمندان فرزانه قرن ششم در همدان است. جدش علی بن حسن قاضی همدانی بود و خودش از عرفای نامدار روزگارش محسوب می‌شود. برخی وی را از اهل سنت می‌دانند ولی با توجه به اینکه در شهر شیعه نشین همدان تولد یافته و جدش در آن شهر منصب قضاوت داشته بعید می‌نماید که از اهل سنت بوده باشد. شیخ‌آقابزرگ، نام وی را در شمار عالمان شیعه قرن ششم ذکر کرده است. عین القضاة به اتهام زندقه به دستور قوام‌الدین ابوالقاسم درگزینی وزیر طغرل شاه سلجوقی، در هفتم جمادی‌الثانی ۵۲۵. ق به دار آویخته شد. [۱۰]
معین، محمد، فرهنگ معین، ص۱۲۲۷.
[۱۱]
عین‌القضاة، عبدالله بن محمد، شکوی الغریب، ص۲.
[۱۲]
سیمای میانه، اباذری، عبدالرحیم، ص۱۸۹.
در قرن هفتم به دانشمندانی چون «علی بن حسین بن حسن همدانی» [۱۳]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الانوار الساطعة فی المائة السابعه، ص۱۰۵.
و «علی بن زید همدانی» [۱۴]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الانوار الساطعة فی المائة السابعه، ص۱۰۵.
و «محمد بن علی بن حسن» [۱۵]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الانوار الساطعة فی المائة السابعه، ص۱۷۸.
برمی‌خوریم که با تدریس علوم دینی حوزه همدان را دوام بخشیده‌اند.۲.۲ - مدارس دورهدر این دوره مدارسی که در قرن ششم هجری بنا شده بود مورد استفاده قرار گرفت. این مدارس عبارتند از: ۱. مدرسه سلطان طغرل ۲. مدرسه سربرزه ۳. مدرسه ارسلان بن طغرل ۴. مدارس مادر سلطان ارسلان ۵. مدرسه محله سابقاباد (جمالیه) ۶. مدرسه حاجبیه [۱۶]
سلطانزاده، حسین، تاریخ مدارس ایران، تاریخ مدارس ایران، صص۱۴۷ـ۱۴۹.
«محمود بن علی بن حسن» از مدرسان مدرسه جمالیه بود. [۱۷]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الانوار الساطعة فی المائة السابعه، ص۱۷۸.
۲.۳ - عالمان قرن هفتمشمار عالمان همدان در قرن هشتم به چهارنفر [۱۸]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الحقائق الراهنة، ص۲۳۷.
و در قرن نهم به یک نفر [۱۹]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الضیاء اللامع، ص۱۵۰.
تقلیل می‌یابد. عالم قرن نهم «حسن معلم همدانی» فردی حکیم و عارف است و کتاب «غذاء العارفین» را در حکمت، به زبان فارسی در سال ۸۴۸. ق برای سلطان ناصرالحق، امیر مازندران نگاشته است. [۲۰]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الضیاء اللامع، ص۴۵.
۳ - دوره شکوفاییاین دوره از قرن دهم آغاز و تا دوره معاصر تداوم می‌یابد. در این دوره، حوزه همدان به عصر شکوفایی نایل آمده و فقها و عرفایی را به جهان اسلام عرضه داشته است که با تالیفات و فعالیت‌های خود فرهنگ علوی را بیش از پیش گسترش داده‌اند. ۲.۱ - علمای دورهدر قرن دهم، از حوزه علمیه همدان با دو نفر به نام‌های «حسین همدانی» و «مقصودعلی همدانی» روبه رو می‌شویم که اولی قاضی همدان در زمان شاه طهماسب صفوی است [۲۱]
رحمتی، محمدکاظم، احیاء الداثر، ص۷۶، برگرفته از طبقات اعلام الشیعة نوشته محمدمحسن آقابزرگ تهرانی.
و دومی کاتب کتب فقهی است. [۲۲]
رحمتی، محمدکاظم، احیاء الداثر، ص۲۵۱ برگرفته از طبقات اعلام الشیعة نوشته محمدمحسن آقابزرگ تهرانی.
اما در قرن یازدهم شمار دانشمندان حوزه همدان به ده نفر می‌رسد و در بین آنها افرادی چون «محمدصادق کرباسی همدانی» که از محمدتقی مجلسی اجازه روایت دریافت می‌دارد. و «میرذوالفقار همدانی» جامع منقول و معقول، به چشم می‌خورند. تعداد فرزانگان همدان در قرن دوازدهم همچنان روبه فزونی می‌نهد و در قرن‌های بعد فقهایی را به جهان اسلام عرضه می‌کند.۳.۲ - اسامی برخی از دانشمنداناسامی برخی از دانشمندان همدان در دوره سوم به قرار زیر است: ۱. آیت‌الله شیخ محمد بهاری (متوفی ۱۳۲۵ق) مؤلف «تذکرة المتقین» ۲. آیت‌الله شیخ محمدباقر بهاری (متوفی ۱۳۳۲ق) ۳. سیدجمال الدین واعظ همدانی، مشهور به سیدجمال الدین اصفهانی ۴. آخوند ملاحسینقلی (حسینعلی) همدانی (۱۲۳۹ـ۱۳۱۱ق) ۵. شیخ آقارضا همدانی (متولد حدود ۱۲۵۰ـ۱۳۲۲ق) ۶. عارف ربانی شهید شیخ عبدالصمد همدانی (شهید به سال ۱۲۱۶ق) ۷. حاج شیخ علی گنبدی (متوفی ۱۳۲۸ق) ۸. شهید شیخ محمدتقی همدانی (شهید در سال ۱۳۱۳ق) ۹. شهید آیت‌الله دکتر محمد مفتح (۱۳۰۷ـ۱۳۵۸ش) ۱۰. آیت‌الله آخوند ملاعلی معصومی همدانی (۱۳۱۲-۱۳۵۷ق) ۱۱. ملامحمدتقی همدانی (متوفی ۱۳۴۰ق) ۱۲. شیخ میرزا محمدعلی ناظم الشریعة (متوفی حدود ۱۳۱۳ق) ۱۳. آیت‌الله شیخ حسین نوری همدانی (متولد ۱۳۰۴ش) ۳.۳ - ویژگی دورهاز ویژگی‌های این دوره از حوزه علمیه همدان مقابله علما با فرقه ضاله بهائیت، شیخیه و برخی از اقلیت‌های مذهبی چون یهودیان است. از ویژگی‌های دیگر حوزه علمیه همدان در دوره اخیر همگامی علمای آن با نهضت مشروطه است، چرا که غالب عالمان این دوره از شاگردان آخوند خراسانی محسوب می‌شدند و با نظریات سیاسی ـ اجتماعی او موافق بودند. ۳.۴ - فعالیت‌های فرهنگیعلاوه بر فعالیت‌های فرهنگی دانشمندان حوزه علمیه همدان در دوره‌های نخست، در دوره سوم نیز با رونق فرهنگی حوزه همدان روبه‌رو هستیم. در این دوره ده‌ها اثر فقهی، اخلاقی و عرفانی و... به رشته تحریر درآمده است. ۳.۵ - آثار دورهبرخی از آثار این دوره به شرح زیر است: الدرة البهیة، آخوند ملاحاج محمد، نحو رساله‌ای در رضاع، شهید شیخ قی همدانی، فقه رساله‌ای در اجتهاد و تقلید، آیت‌الله ملاعلی معصومی، فقه رساله‌ای در قاعده لاضرر، آیت‌الله ملاعلی معصومی ،قواعد فقهی رساله‌ای در سیر و سلوک، آیت‌الله ملاعلی معصومی، عرفان منطق خداشناسی، آیت‌الله حسین نوری همدانی، اعتقادات جهاد، آیت‌الله حسین نوری همدانی، فقه امر به معروف و نهی از منکر، آیت‌الله حسین نوری همدانی، فقه بیت‌المال دیدگاه نهج البلاغه، آیت‌الله حسین نوری همدانی، فقه ۴ - حوزه همدان و انقلابدر حوزه علمیه همدان شخصیت مبارز و انقلابی دیگری چون استاد شهید آیت‌الله دکتر محمد مفتح پرورش یافت که پس از تحصیل مقدمات و سطوح در مدرسه آخوند ملاعلی همدانی عازم حوزه علمیه قم گردید و از محضر حضرت امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه)، آیت‌الله محمد حجت کوه‌کمری (رحمة‌الله‌علیه)، آیت‌الله بروجردی(رحمة‌الله‌علیه)، آیت‌الله محقق داماد (رحمة‌الله‌علیه) و علامه طباطبایی (رحمة‌الله‌علیه) بهره برد و از سال ۱۳۴۸ش به تدریس در دانشگاه پرداخت. از آثار آن شهید بزرگوار ترجمه برخی از مجلدات «مجمع البیان»، «روش اندیشه در علم منطق» و «حاشیه بر منظومه سبزواری» است. وی که به سال ۱۳۰۷ش در همدان تولد یافته بود، در سال ۱۳۵۸ با شهادت در دانشکده الهیات تهران، روایت فتح بر فرهنگ غرب را افراشته داشت و بنای اتحاد حوزه و دانشگاه را مستحکم‌تر نمود. هم اکنون سه مدرسه آخوند ملاعلی، دامغانی‌زاده و شیخ علی زنگنه به فعالیت علمی فرهنگی مشغول می‌باشند. [۲۶]
رازی، محمدشریف، گنجینه دانشمندان، ج۷، ص۳۶۱.
۵ - پانویس
۶ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «حوزه‌های علمیه شیعه در گستره جهان»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۸/۱۴. |